آشنایی با سوابق تاریخی نقوش سنتی

 

آشنایی با سوابق تاریخی نقوش سنتی

آدمی به واسطه نگاره ها وشکلهای آرایه ای ، دریافت درونی خویش را از جهان نمودار می سازد . از این رو هر نقش و نگاری برای بیان مقصودی درونی یا عاملی برای ارتباط با خلق کننده اثر پیرامون خود است، این نگاره­ها برای ذهن خیال پرور ایرانی مبنایی برای رشد و شکوفایی استعداد هنری ایشان گردید .

هنرمند ایرانی و سازنده اثر در کار خود از طبیعت الهام گرفته و هیچ گاه دست به تقلید از آنها نزده است . بر این اساس تنوع نقوش سنتی را می توان به ترتیب زیر تقسیم نمود .

1-  نقوش اسلیمی

الف : نقوش شکسته

ب: نقوش گردان  

 

 

 2- نقوش ختایی

نقوش سنتی در ادوار ابتدایی

هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقشهای هندسی بر روی اشیاء اقدام نموده اند و سپس به ترسیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده اند و برای طراحی آثار پیچیده تر ، نقوش و طرحهای طبیعی را بسط و گسترش داده اند . طرحهای اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیتهای کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده ، طرحهایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می کرده اند ، از دیگر نقوش می توان به طرحهای هندسی و حیوانی خورشید ، نقوش شکارگری ، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش ، جلگه مرکزی ایران ، منطقه کاشان سیلک ، خوروین ، لرستان و زیویه و ...بدست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته اند . طرحها اغلب با رنگ سیاه اجرا شده ، بسیاری از آثاری که بدست آمده نیز از جنس طلا ونقره است . بنابراین ویژگیهای نقوش در آثار تمدنهای اولیه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1.      کاربرد نقوش گیاهی نسبت به نقوش انسانی و حیوانی محدودتر است

2.      نقوش گیاهی در وسطش و فضاهای اصلی آثار کمتر بکار رفته است

3.      نقوش گیاهی بیشترین کاربرد را در حواشی و نوارهای تزئینی دارد

4.      روش استفاده بصورت تکرار و قرینه سازی است

5.      در نقوش گیاهی تنوعی دیده نمی شود

6.       نقوشی ساده هندسی از زندگی کشاورزی و دامپروری مانند زمین و کوه و ....... تاثیر گرفته است.

 

هنرمندان و طراحان کهن در ابتدا به کشیدن نقشهای هندسی بر روی اشیاء اقدام نموده اند و سپس به ترسیم خطوط مختلف و ترکیب آنها با یکدیگر مبادرت کرده اند و برای طراحی آثار پیچیده تر ، نقوش و طرحهای طبیعی را بسط و گسترش داده اند . طرحهای اولیه در ابتدا بازتابی از فعالیتهای کشاورزی و سبک زندگی اولیه فلات ایران بوده ، طرحهایی از کوه و دریا و گیاهان که این نقوش را بیشتر بر روی ظروف سفالین اجرا می کرده اند ، از دیگر نقوش می توان به طرحهای هندسی و حیوانی خورشید ، نقوش شکارگری ، گل هشت پر اشاره کرد که در مناطقی از شوش ، جلگه مرکزی ایران ، منطقه کاشان سیلک ، خوروین ، لرستان و زیویه و ...بدست آمده است که اکثرا بر روی ظروف و اشیاء تزئینی نقش بسته اند

نقوش سنتی در دوره هخامنشی

از نظر سیر تاریخی و تحول هنر دوره هخامنشی مجموعه ای از هنر مادی ، آشوری ، بابلی و اوراتوئی ، یونانی و ایلامی است و هخامنشیان بعلت تسلط بر همه این سرزمینها هنر آنها را در اختیارگرفته اند . تخت جمشید گنجینه بزرگ هخامنشی است .

ویژگیهای عمده نقوش دوره هخامنشی موارد زیر است :

1-    استفاده از نقوش انسانی ، حیوانی ، گیاهی

2-    تقسیم بندی قالب و طراحی حاشیه و متن

3-    نقوش گیاهی رایج شامل درخت سرو ، گل پر و نیلوفر آبی

4-    استفاده از شیوه های انتقال ، قرینه سازی انعکاسی در تکثیر نقوش

5-    محدود بودن نقوش گیاهی

6-     ظرافت و دقت در اجرای اثر

 

نقوش سنتی در دوره اشکانی و ساسانی

هنر اشکانی تحت تاثیر هنر یونانی بوده و از این دوره بیشترین آثار بدست آمده ، شامل نقاشی دیواری حجاری و گچبریهایی از نقوش هندسی ، گیاهی و انسانی است . نقوش هندسی و گیاهی بیشترین جنبه تزئینی دارد و با شیوه تکرار و با قرینه انعکاسی اجرا شده است . نقوش دوره ساسانی برگرفته از نقوش و آثار دوره هخامنشی است و ویژگیهای نقوش این دوران عبارتند از :

1-    نقوش گیاهی پرکننده فضاهای خالی و میانی نقوش انسانی و حیوانی

2-    تنوع اندکی در نقوش گیاهی دیده می شود

3-    از نقوش گیاهی در حواشی طرحها استفاده می شود

4-    شیوه تکرار و قرینه سازی در نقوش گیاهی کاربرد دارد

5-    نقوش گیاهی قوس دار و دورانی کاربرد دارد

 

نقوش سنتی در دوره سلجوقی

دوره اسلامی ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمینهای اسلامی موجب انقراض سلسله ساسانی و جایگزینی این اسلام بجای دین زرتشتی گردید که عمیقاً بر همه شئونات ایرانیان مخصوصا هنر آنها تأثیر گذاشت . از ویژگیهای نقوش و طرحهای دوره اسلامی از ابتدا تا پایان دوره سلجوقی عبارتند از :

1-    کاربرد وسیع طراحی خطوط کوفی متنوع و ترکیب خطوط کوفی با نقوش اسلیمی و طراحی خطوط متنوع کوفی بر اساس نقش مایه ای اسلیمی

2-    فشردگی و پیچیدگی طرحها

3-    تزئین فضای خالی نقوش اسلیمی یا نقوش هندسی

4-    ابتکار در ترکیب نقوش و کاربرد متنوع آنها در زمینه های قاب ، ستاره ، چلپیا ، حاشیه ، متن

5-    ترکیب خط ، نقوش انسانی ، حیوانی ، اسلیمی و هندسی با یکدیگر در تزئین آثار و اشیای کاربردی

6-     تأثیر مضامین ادبی و مفاهیم مذهبی در تزئین آثار

7-    بکارگیری نقوش در اشکال دایره ای

8-    کاربرد نقوش اسلیمی با قوسهای کوتاه و فشرده

 

نقوش سنتی در دوران ایلخانی و تیموری

در دوره صفویه اوج استفاده از نقوش در هنر فرش و پارچه و فلزات و طراحی و تزئینات در آثار به نهایت دقت و ظرافت خود می رسد و نقوش اسلیمی و ختایی نه تنها در کتاب آرایی بلکه روی گنبدها نیز با همان ظرافت و تناسب ولی در ابعاد بزرگتر اجرا می شود

دوران بعد از سلجوقی ، دوره مغول و ایلخانی و تیموری می باشد که ویژگیهای طراحی نقوش سنتی در این دوران شامل موارد زیر است :

1-    استفاده از نقوش گیاهی ( ختایی ) در طراحی نقوش و آثار هنری

2-    استفاده از ابرچینی و نقوش حیوانی عجیب مانند اژدها و سیمرغ

3-    تقسیم زمینه کار به حاشیه و متن و طراحی داخل متن با لچک و ترنج

4-    طراحی و اجرای نقوش هندسی و گره ها در ابعاد بزرگ و استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در فضاهای میان نقوش هندسی

5-    جدا شدن نقوش از خط یافتن استقلال و هویت خاص خود

6-     ایجاد نظم و برقراری اصول دقیق در طراحی اسلیمی و ختایی

7-    ترکیب مصالح متنوع معماری در تزئینات مانند کاشی و آجر

8-    طراحی ساقه های اسلیمی و ختایی با قوسهای بلند

9-    کاربرد نقوش اسلیمی و ختایی در کتاب آرایی

 

نقوش سنتی در دوره صفوی

در دوره صفویه اوج استفاده از نقوش در هنر فرش و پارچه و فلزات و طراحی و تزئینات در آثار به نهایت دقت و ظرافت خود می رسد و نقوش اسلیمی و ختایی نه تنها در کتاب آرایی بلکه روی گنبدها نیز با همان ظرافت و تناسب ولی در ابعاد بزرگتر اجرا می شود .ویژگیهای نقوش سنتی دوره صفویه عبارتند از :

1-    بزرگی قوسهای اسلیمی و ختایی در عین ظرافت و رعایت تناسبات

2-    ترکیب اسلیمی و ختایی در یکدیگر

3-    کاسته شدن از فشردگی قوسها و روانی طرحها

4-    ترکیب وسیع نقوش انسانی ، حیوانی ، هندسی ، اسلیمی و گیاهی دیگر

 

طراحی اسلیمی گلدار و تنوع اسلیمی دهان اژدری تزئینی

 

در زمان قاجار شاهد کم رنگ شدن اصالت در نقوش سنتی هستیم و نیز ورود ترکمنها ، نقوش و گلهایی است که در ایران سابقه و پیشینه ای نداشته اند. در دوره معاصر طراحی در هنرهای سنتی و مخصوصا صنایع دستی کاربرد وسیعی دارد و در شهرستانهای بزرگ مانند تهران ، اصفهان ، مشهد ، شیراز ، کرمان و تبریز و ... مشغول فعالیت هستند و در میان آثار این هنرمندان طراح آثار ابتکاری به چشم می خورد که با نمونه های مشابه آن در گذشته قابل رقابت است .